Przedstawiciel «Ukraińskiej Szkoły» w literaturze polskiej A. Malczewski i Wołyń
W latach 20-ch ХІХ w. w literaturze polskiej utworzyła się «ukraińska szkoła». Literaci, których ona zjednoczyła w większości byli uchodźcami z Ukrainy Prawobrzeżnej, w młodym i zbliżonym wieku, wychowankowie tych samych placówek oświatowych: Humańskiej Szkoły Bazylianów i Liceum Krzemienieckiego, którzy dobrze znali i kochali swój kraj, cenili język ukraiński i ukraińską kulturę. Przeważnie wywodzili się ze zubożałej szlachty i potrafili wyjść poza granice jej tradycyjnego konserwatyzmu.
Główny nurt «ukraińskiej szkoły» w polskiej literaturze polegał na tym, że jego przedstawiciele, zafascynowawszy się studiowaniem życia, bytu i folkloru, stanu społeczno-ekonomicznego, w szczególności Prawobrzeżnej Ukrainy, ukraińskiej wsi, odkryli wielką, odmienną od polskiej, duchowną i materialną kulturę narodu ukraińskiego i zaczęli o niej pisać, popularyzować ją, szukać dróg nowych związków między Polską a Ukrainą.
Pierwszym, który zrobił krok w tym kierunku, był urodzony na Wołyniu — Antoni Malczewski (1793—1826), człowiek niewątpliwie utalentowany, choć postać tragiczna, którego życie można streści w jednej frazie: «żył samotnie, umarł całkiem nikomu nie znany, a napisał tylko jeden niewielki poemat».
Uznanie zyskał dopiero po swojej śmierci. Jego życiem i twórczością zajęli się polscy badacze: А. Bielowski, А. Brikner, S. Goszczyński, К. Gaszyński, Т. Januszewski, G. Kopia, W. Kubacki, R. Przybylski, J. Rolle, М. Żmogrodzka i inni. Ukraińscy zaś badacze, studiując dorobek «ukraińskiej szkoły» w polskiej literaturze, przedstawiali twórczość Мalczewskiego tylko w ujemnym świetle. Według nich poemat «Maria», jak i inne utwory poetów-romantyków, były szkodliwe dla ukraińskiej kultury.
Inni oskarżali Malczewskiego o niedostateczne naświetlenie idei kozactwa XVII w., chociaż chronologiczne ramy poematu ogarniają o wiele późniejszy okres. Podkreślali, że w jego twórczości nie odczuwa się prawdziwej miłość do Ukrainy, a poemat «Maria» jest przesiąknięty atmosferą beznadziejności, ingerencją obszaru zła, a więc jest to mit o śmierci Ukrainy, o umieraniu tego starego, idealistycznego ustroju, który miłośnicy kozactwa tak szczerze i naiwnie wskrzeszali.
Tak negatywna opinia podyktowana była tym, że poczynając od 1917 roku, wszystkie zjawiska w literaturze rozpatrywane były z pozycji klasowych. Co więcej, całkiem świadomie, w radzieckim dziejopisarstwie zubożano kulturę Ukrainy. Wszystkie osiągnięcia kultur mniejszości narodowych, które razem z ukraińską tworzyły oddzielną kulturę Ukrainy, odrzucano, zostawiając w niej tylko to, co służyło ideologii radzieckiej.
Kim był Antoni Мalczewski?
Urodził się 3 czerwca 1793 roku r. w Warszawie w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Był pierwszym dzieckiem Jana Маlczewskiego — generała, człowieka surowego usposobienia i Konstancji Bleszczyńskiej. Dziecięce lata przyszłego poety minęły na wsi Kniahynyn, w majątku rodzicielskim na Wołyniu, a także w Dubnie. W 1800 r. umarła mu matka i chłopiec został zabrany do domu dalekiej krewnej Julianny Skibickiej, z synem, której związała go serdeczna przyjaźń. W 1803 r. pani Skibicka razem z chłopcami przejeżdża do Кrzemieńca, gdzie dzieci najpierw pobierały korepetycje. Już w tym czasie Antoni przejawiał niezwykły talent i z tego powodu został zauważony przez T. Czackiego, dzięki jego protekcji chłopca przyjęto od razu do 4 klasy Wołyńskiego gimnazjum, które później przemieniło się w słynne Liceum Krzemienieckie.
Wiosną 1808 roku umiera ojciec Antoniego. Osierocony chłopiec w 1811 roku, nie ukończywszy ostatniego kursu, z błogosławieństwem Т. Czackiego, który bardzo wysoko go cenił, jedzie do Warszawy, aby tak jak ojciec zostać wojskowym.
Niezwykle urodziwy, dowcipny, bogaty — został bywalcem modnych salonów i pupilem kobiet. Za jedną z nich, Karolinę Chodkiewicz (później Golicyn) nawet pojedynkował się i był ranny. Urazy, których doznał siodłając nieoswojonego konia, doprowadziły do tego, że w 1812 roku nie mógł wyruszyć ze swoim pułkiem w składzie armii napoleońskiej na wyprawę wojenną do Rosji. W lipcu podjął obowiązki adiutanta polnego w najbliższym otoczeniu generała Ksawerego Кoseckiego, który w styczniu 1813 roku został komendantem Zamku Modlińskiego i brał bezpośredni udział w obronie Мodlina.
Po kapitulacji Malczewski w grudniu 1813 r. wyjechał na Wołyń, gdzie przebywał rok. Pod koniec 1814 r. powraca do Warszawy i znów wstępuje do wojska, jednak po pół roku podaje się do dymisji.
Ani w czas pobytu w Кrzemieńcu, ani w czas służby wojskowej nie wskazywały na to, że Маlczewskim drzemie przyszły poeta. Niewielkie wiersze i epigramaty, które pozostały z lat szkolnych, były raczej zabawą licealisty. Według świadectwa А. Bielowskiego, który czerpał swoje wiadomości z bliskiego otoczenia А. Мalczewskiego, w tym czasie napisał on co prawda kilka wierszy w pseudo-klasycznym stylu, którym jedna ani on, ani jego bliscy nie przypisywali wielkiego znaczenia.
Nie znajdując satysfakcji w służbie wojskowej, А. Маlczewski zajął się malarstwem. W tym okresie powstała jego «Martwa natura z nutami», która znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie. Nawiązał również romans z rozwiedzioną księżną Franciszką Lubomirską, z którą poeta odbył podróż po Europie. Na rok1816 datowane jest płótno «Portret małej Idy», namalowane w modnym w tym czasie stylu. Do obrazu tego pozowała А. Мalczewskiemu ks. Lubomirska, której charakter został oddany dokładnie i prawdziwie, co świadczyło o jego wielkim talencie artystycznym.
Za granicą spędził kilka lat, odwiedził Niemcy, Szwajcarię, Włochy, Francję i Anglię, gdzie, według niepotwierdzonych danych, spotkał się z Byronem. Latem 1818 roku Malczewski powtórnie przybywa do Szwajcarii i zachwyca się alpinistyką. W sierpniu wszedł na szczyt Aiguille du Midi; był również pierwszym Polakiem, który wspiął się na szczyt Мonte Blana. Swoje wrażenia zawarł w «Listach do profesora Pikte», opublikowanych w genewskiej «Bibliotece Uniwersalnej».
Lata podróży były okresem przekształcania się wychowanka Liceum Krzemienieckiego i żołnierza armii napoleońskiej w poetę romantycznego. Jednak jego romantyzm był pesymistyczny. Złożyły się na to jego osobiste i patriotyczne zawody, związane z postacią Napoleona, którego młody Malczewski mianował «geniuszem wieku», «największym z ludzi», i zerwanie stosunków z księżną Lubomirską. Ogromny wpływ na jego twórczość wywarła również romantyczna literatura Zachodu: F. Chateaubrianda, В. Scotta i Byrona, którego utwory towarzyszyły Malczewskiemu aż do jego śmierci.
Podczas swoich podróży do Niemiec i Francji Маlczewski zapoznał się z teoriami F. Мesmera i jego uczniów, i do Polski już wrócił, jak gorliwy zwolennik magnetyzmu. To wydarzenie przypada na 1821 rok. Sytuacja materialna Маlczewskiego po powrocie była bardzo trudna: podróże pochłonęły resztki jego majątku. Pieniądze, które pożyczył jednemu ze swoich przyjaciół i na które liczył, nie zostały zwrócone. Antoni Маlczewski jedzie więc na Wołyń i bierze w dzierżawę wieś Chotiaczów. Wkrótce nawiązuje znajomość z sąsiadem-szlachcicem І. Ricińskim, którego żona, Zofia była nerwowo chora. Маlczewski nakłonił ją do leczenia magnetyzmem. Kuracja doprowadziła do tego, że Zofia porzuciła męża i przejechała do Malczewskiego. Razem mieszkali w kilku wsiach na Wołyniu, a ostatecznie osiedlili się w Warszawie.
Kłopoty materialne, związek z histeryczną mężatką stały się powodem nieporozumień pomiędzy Маlczewskim i kołem jego dawnych przyjaciół. W takiej sytuacji poeta nie chciał nawiązywać kontaktów z młodymi literatami. Próby zarobkowania okazały się bezskuteczne, a Rucińska wymagała należytego utrzymania. W tym czasie Маlczewski pisze wiersz «O, jak przykro do swoich wracać bez nadziei».
Niewiadomo, kiedy poeta rozpoczął pracę nad poematem «Maria». Możliwie, że zaczął go pisać jeszcze na Wołyniu. Fabułę poematu oparł na tragicznych fragmentach kronik domu Potockich. Feliks Potocki, późniejszy znany działacz Konfederacji Targowickiej 1793 roku w młodości poślubił — wbrew woli rodziców — przeciętną szlachciankę Gertrudę Коmorowską. Jego rodzice zdradą i podstępem doprowadzili Gertrudę do śmierci.
W poemacie Маlczewski przekazał historię Gertrudy dość swobodnie. Instynkt, takt i dobry gust artysty odrzuciły wszystko, co było w niej osobistego i anegdotycznego, trywialnego i płaskiego.
Feliks Potocki przekształca się na Wacława, Gertruda na Marię, córkę miecznika, prostego i niebogatego szlachcica. Wacław, zdegustowany i zawiedziony, jak prawdziwy bohater bajronowski, odradza się do nowego życia, zdobywszy rękę i serce Marii. Lecz jego ojciec, dumny i niewzruszony wojewoda, boi się utracić syna, który może zaprzepaścić chlubne tradycje rodowe —- i przygotowuje zdradę. Posyła gońca — kozaka do Miecznika i namawia go aby objął przywództwo w wyprawie przeciwko Tatarom. W wyprawie uczestniczy także i Wacław. Razem z Miecznikiem walczy z Tatarami, a w tym czasie do dworu wojewody włamują się zamaskowani bandyci, odbywa się huczna wariacka uczta, która kończy się utonięciem Marii w stawie. Wacław, pokonawszy Tatarów, wraca do domu; serce podpowiada mu nieszczęście.
Drzwi dworu zastaje zamknięte, wchodzi więc przez okno i znajduje martwe ciało małżonki. Wierny dżura (giermek) opowiada mu o podstępie ojca i o jego udziale w śmierci Marii. Zamierzając zabić ojca, Wacław znika z domu. Poemat kończy się sceną niemej rozpaczy Miecznika, który umiera nad trumną córki.
Poemat «Maria» posiada również inną nazwę — «Powieść ukraińska». Cóż więc jest w niej ukraińskiego? Po pierwsze pejzaż. W opisach pejzażu Malczewski znacznie przewyższa poetów rosyjskich, którzy pisali o Ukrainie. «Nawet Puszkin w swojej «Połtawie», chociaż jest szczodry w opisy, to jednak o wiele mniej jest rozmiłowany w krajobrazach, niż niektórzy z naszych poetów» — pisał o Malczewskim krytyk literacki Dębicki. Te krajobrazy przewijają się przed oczyma, jakby w jakimś romantyczno-egzotycznym kalejdoskopie. Smutna uroda stepów i głuche milczenie mogił nadają Ukrainie Malczewskiego charakter jakiegoś osobliwego kraju.
Ej! Ty na szybkim koniu gdzie pędzisz, kozacze?.
Czy zaoczył zająca, co na stepie skacze?
Czy rozigrawszy myśli, chcesz użyć swobody,
I z wiatrem ukraińskim puścić się w zawody?
Poemat «Maria» ujrzał świat w 1825 roku. Jednak nie spełnił marzeń autora i pozostał niedostrzeżony przez krytyków. Jedyna recenzja F. Dmochowskiego nie tylko nie zwróciła uwagi na kunszt i oryginalność poematu, lecz swoją krytyką odwróciła od niego czytelników.
А. Мalczewski zmarł na raka 2 maja 1825 roku w wieku 33-ch lat, w samotności i nędzy. Został pochowany na koszt państwa, jak biedak, a miejsce jego pochowku nie jest znane.
Dopiero po jego śmierci krytycy wysoko ocenili poemat «Maria» i skupili na nim uwagę czytelników. Artystyczny kunszt utworu został wysoko oceniony także przez innych literaturoznawców. M. Grabowski zadedykował poematowi Malczewskiego duży artykuł, a potem raz po raz wracał do tego tematu. Seweryn Goszczyński uważał «Marię» za utwór najbardziej narodowy. Według Briknerza, autor «Marii» w odróżnieniu od Byrona zachowuje pewną osobliwość. Jego Wacław, przerażony śmiercią żony, na zawsze znika z domu i wychodzi poza treść poematu. Nie podobna jest do byronowskich bohaterów krucha ciałem, lecz silna duchem Maria, ani Мiecznik, ze swoim chrześcijańskim posłuszeństwem. «Z materiału, który dał jemu jego rodzinny kraj, zbudował prawdziwy i prosty dramat, znalazł tyle rozmaitych cech, kolorów i przygód, że mogłaby mu pozazdrościć wyobraźnia byronowska» — pisał Brikner.
Poemat «Maria» wywarł wielki wpływ na kształtowanie się «Ukraińskiej szkoły» w literaturze polskiej. Ten utwór posłużył do stworzenia libretta oper: G. Меlcera (1904), R. Statkowskiego (1906), М. Sołtysa (1910), Оpeńskiego (1923).
Poemat stał się również natchnieniem dla malarzy: Е. Аndroilli, W. Gersona, W. Kossaka.
Tak, więc Antoni Malczewski, mimo niewielkiej spuścizny literackiej, dzięki jednemu poematowi «Maria» został twórcą «ukraińskiej szkoły» literatury polskiej, stworzywszy nowy gatunek: epicko-romantycznego poematu społeczno-politycznego o charakterze filozoficzno-moralnym.
Ukraińskie pejzaże, życie narodu, jego wartości i światopogląd są swoistym źródłem do studiowania historii Ukrainy XVII stulecia.
S. J. Bażenowa,
Kamieniec-Podolski
